Có những bức ảnh không cần bất kỳ lời giới thiệu nào. Chúng in sâu vào võng mạc của cả nhân loại và định hình nên toàn bộ các thời đại. Một bé gái trần truồng, hoảng loạn, dang rộng hai tay chạy trên con đường nhựa nóng bỏng, trong khi khói đen của bom napalm nuốt chửng bầu trời sau lưng em.
Bức ảnh ấy không chỉ góp phần chấm dứt một cuộc chiến tranh; nó còn định nghĩa lại sự hiểu biết của chúng ta về nỗi đau, sự ngây thơ và nhiếp ảnh báo chí. Suốt nửa thế kỷ qua, câu chuyện đằng sau bức ảnh đó vẫn sừng sững như một tượng đài bất khả xâm phạm. Chúng ta được kể rằng Nick Ut, một nhiếp ảnh gia trẻ tuổi và dũng cảm của hãng thông tấn Associated Press (AP), đã có mặt ở đó, bấm máy và sau đó cứu sống cô bé.
Đó là một câu chuyện hoàn hảo về chủ nghĩa anh hùng và sự nắm bắt thời cơ. Nhưng nếu câu chuyện đó thực chất chỉ là một kịch bản do tập đoàn dựng lên thì sao? Nếu con mắt thực sự chứng kiến nỗi kinh hoàng đó thuộc về một người mà tên tuổi đã bị xóa nhòa bởi vài đồng đô la và bộ máy quan liêu phương Tây thì sao? Bộ phim tài liệu “Cuộc tìm kiếm nhiếp ảnh gia” xuất hiện để phá vỡ huyền thoại ấy. Đây không chỉ là một bộ phim; nó là cuộc khám nghiệm tử thi pháp y đối với ký ức lịch sử. Và những gì nó tìm thấy giữa những “bộ xương” của quá khứ thật khó chịu, đau đớn nhưng cũng thấm đẫm tình người.
Các bài viết khác
Email thay đổi tất cả
Những tiết lộ chấn động hiếm khi bắt đầu bằng pháo hoa; chúng thường khởi đầu bằng một lời thì thầm. Trong trường hợp này, đó là một email. Người gửi là Carl Robinson, một biên tập viên ảnh kỳ cựu từng làm việc tại văn phòng Sài Gòn trong những năm khốc liệt nhất của cuộc chiến. Tiêu đề của tin nhắn đã báo trước một cơn bão: “Phần 2: Ai thực sự đã chụp bức ảnh ‘Em bé Napalm’? 50 năm che đậy”.
Robinson, người đã mang nặng lương tâm day dứt suốt nhiều thập kỷ, quyết định thú nhận bí mật với Gary Knight, một nhiếp ảnh gia chiến trường nổi tiếng. Lời kể của ông đơn giản nhưng có sức công phá khủng khiếp: bức ảnh không phải do Nick Ut chụp.
Theo Robinson, mệnh lệnh đến từ cấp trên, từ biên tập viên huyền thoại Horst Faas. Bức ảnh phải được gán cho Ut. Tại sao? Bởi vì Ut là nhân viên chính thức, là “người nhà”, là em trai của một nhiếp ảnh gia khác đã hy sinh. Hãng thông tấn cần một người hùng của riêng mình, không phải một cộng tác viên bên ngoài, không phải một “stringer”.
Những bóng ma của chiến tranh
Để hiểu được bi kịch này, cần phải hiểu “stringer” là gì. Trong hệ sinh thái báo chí chiến tranh, họ là những sinh vật phù du nuôi sống cá voi. Họ là những nhiếp ảnh gia địa phương, những tài xế, những người lăn lộn kiếm sống, liều mạng mà không có bảo hiểm y tế, không có lương cố định và thường không được ghi danh.
Cuộc điều tra của bộ phim tài liệu đưa chúng ta đến California, tới một ngôi nhà khiêm tốn nơi một ông lão tên là Nguyễn Thanh Nghệ đang sinh sống. Ông Nghệ không nổi tiếng. Ông chưa từng phát biểu trước Giáo hoàng hay nhận giải Pulitzer. Nhưng ông khẳng định, với một sự bình thản đến kinh ngạc, rằng ông đã ở đó. Rằng chính ông là người đã chụp bức ảnh.
Câu chuyện của ông đau lòng bởi sự tàn nhẫn đời thường của bộ máy quan liêu. Ông kể rằng ngày hôm đó, sau trận ném bom, ông quay trở lại thành phố và giao cuộn phim của mình cho văn phòng của hãng thông tấn. Một biên tập viên phương Tây đã xem xét các hình ảnh, chọn một tấm, giữ lại phim âm bản và trả tiền công cho ông. Cái giá để làm nên lịch sử và sau đó bị xóa tên khỏi nó: hai mươi đô la và hai cuộn phim trắng.
“Tôi đã làm việc vất vả vì nó, nhưng gã đó đã lấy tất cả”, ông Nghệ nói trước ống kính, không phải bằng sự giận dữ, mà bằng sự cam chịu của một người đã sống cả đời với một sự thật mà không ai khác tin mình.
CSI: Việt Nam
Điểm hấp dẫn của bộ phim tài liệu này là nó không dừng lại ở việc lời nói của người này chống lại người kia. Nó biến thành một bộ phim trinh thám công nghệ. Các nhà làm phim đã thuê INDEX, một nhóm chuyên gia pháp y có trụ sở tại Paris, để tái hiện lại ngày hôm đó bằng kỹ thuật số. Gary Knight mô tả quá trình này giống như sự kết hợp giữa phim Blow-Up và CSI.
Sử dụng tất cả các bức ảnh và thước phim lưu trữ có sẵn, họ đã tạo ra một mô hình ba chiều của con đường, những người lính, những đứa trẻ và các nhiếp ảnh gia. Họ tính toán bóng đổ, đường ngắm và các góc độ. Kết quả của phân tích pháp y là một cú giáng mạnh vào lịch sử chính thống.
Mô hình đặt Nick Ut vào một vị trí mà theo tính toán, ông không thể chụp được bức ảnh cụ thể đó. Góc độ, phối cảnh, mọi thứ đều trùng khớp với vị trí của ông Nghệ. Ngoài ra, còn có vấn đề về máy ảnh. Phim âm bản gốc cho thấy các đặc tính kỹ thuật riêng biệt của máy ảnh Pentax. Ông Nghệ đã sử dụng một chiếc Pentax. Hãng thông tấn lập luận rằng Ut cũng có một chiếc, nhưng sự trùng hợp về vị trí và thiết bị đã làm cán cân nghi ngờ nghiêng hẳn về phía ông Nghệ một cách đáng báo động.
Trận động đất về mặt thể chế
Hệ quả của những tiết lộ này mang tính địa chấn. Associated Press, người bảo vệ di sản của mình một cách ghen tị, đã khép chặt hàng ngũ, bảo vệ phiên bản câu chuyện của họ và quyền tác giả của Ut sau khi thực hiện cuộc điều tra nội bộ riêng. Đối với họ, việc thiếu một tờ biên lai từ nửa thế kỷ trước hoặc thiếu bằng chứng tuyệt đối là lý do đủ để không viết lại lịch sử.
Tuy nhiên, tổ chức World Press Photo, chính nơi đã trao giải cho bức ảnh ngày xưa, đã đưa ra một quyết định mang tính lịch sử và triệt để. Đối mặt với “sự nghi ngờ đáng kể” và không thể có sự chắc chắn, họ đã quyết định đình chỉ việc ghi danh giải thưởng cho Nick Ut. Họ chưa trao nó cho ông Nghệ, nhưng họ đã rút lại sự xác nhận chính thức. Đó là một sự thừa nhận ngầm rằng câu chuyện chúng ta từng được kể có thể là sai sự thật.
Sự cứu rỗi của một người vô hình
Vượt lên trên kỹ thuật và những tranh cãi, “Cuộc tìm kiếm nhiếp ảnh gia” là một câu chuyện về phẩm giá. Đạo diễn Bảo Nguyễn nói về việc mang lại tiếng nói cho một thế hệ người Việt Nam từng bị gạt ra bên lề, những người có câu chuyện bị nuốt chửng bởi cỗ máy tường thuật của phương Tây. Ông Nghệ là gương mặt đại diện cho tất cả những cộng tác viên vô danh đó.
Khoảnh khắc cao trào của câu chuyện này không diễn ra trong rừng rậm, mà mới đây, tại một liên hoan phim trên vùng núi Utah. Sau buổi chiếu phim tài liệu, Nguyễn Thanh Nghệ, người đàn ông vô hình, đã bước lên sân khấu. Trước tràng pháo tay vang dội của khán giả đứng dậy chào đón, với sự mong manh của tuổi tác nhưng sự kiên định của sự thật, ông chỉ nói đơn giản: “Tôi đã chụp bức ảnh đó”.
Đó là sự khép lại của một vòng lặp im lặng kéo dài suốt cả một đời người. Bộ phim tài liệu này không chỉ yêu cầu chúng ta đặt câu hỏi về một bức ảnh; nó yêu cầu chúng ta nhìn vào những góc khuất bên lề của lịch sử, nơi trú ngụ của những nhân vật chính thực sự nhưng chưa bao giờ được xuất hiện trong phần danh đề cuối phim.
