Từ Lưỡi Cưa đến Aquaman, hành trình định hình thị hiếu đại chúng và kiến trúc một “hệ thống” hù dọa vận hành hiệu quả tại phòng vé toàn cầu.
The Career Blueprint of a Cross-Genre Hitmaker
James Wan bước vào điện ảnh với một mục tiêu tưởng đơn giản mà giàu tham vọng: kể những câu chuyện rùng mình bằng cấu trúc mạch lạc và nhịp điệu “bắt” khán giả phải nín thở. Trong hai thập niên, mục tiêu ấy phát triển thành một phương pháp làm nghề, giúp Wan vừa trở thành “bàn tay phù thủy” của dòng kinh dị, vừa chứng minh năng lực điều phối đại cảnh trong những siêu phẩm hành động – siêu anh hùng. Điểm xuyên suốt ở mọi giai đoạn sự nghiệp của James Wan là kỷ luật kể chuyện: tiết kiệm thông tin, tối đa hóa hiệu ứng.
Lưỡi Cưa (Saw, 2004): Bước ngoặt từ vi mô đến vĩ mô
Wan và đồng sáng tạo Leigh Whannell đưa Lưỡi Cưa (Saw, 2004) ra rạp với kinh phí khiêm tốn nhưng cấu trúc kịch tính chặt chẽ. Không dựa vào “đội quân CGI”, phim khai thác tối đa tâm lý con mồi – kẻ săn trong một không gian kín, dựng nhịp bằng cắt dựng sắc gọn và âm thanh có chủ đích. “Căn phòng – đồng hồ – lựa chọn” trở thành một công thức cô đọng, đủ sức tạo thương hiệu và sinh ra cả một chuỗi phim hậu duệ. Quan trọng hơn, Lưỡi Cưa là bằng chứng đầu tiên rằng Wan biết cách biến những ràng buộc sản xuất (ít bối cảnh, ít ngày quay) thành lợi thế tự sự.
Quỷ Quyệt (Insidious, 2010) – Quỷ Quyệt 2 (2013): Bản đồ hóa nỗi sợ bằng âm thanh và khoảng trống
Với Quỷ Quyệt (Insidious, 2010) và Quỷ Quyệt 2 (2013), Wan thay đổi “giao diện” nỗi sợ: thay vì phô bày, ông gợi mở – dồn sức cho thiết kế âm thanh và khoảng tối trong khung hình. Những cú máy lướt chậm, những điểm nhấn trường độ im lặng, rồi tiếng “đả phá” bất ngờ của nhạc cụ… tạo nên các pha “jumpscare có kỷ luật”. Cùng với đó, hệ thống luật lệ siêu hình (“Cõi Vô Định”) được xây dựng rõ ràng để khán giả có một bản đồ theo dõi sự căng thẳng. Cách tiếp cận này đi xa đến Quỷ Quyệt: Cửa Đỏ Vô Định (Insidious: The Red Door, 2023), nơi thế giới luật lệ đã trở thành di sản thương hiệu.
Ám Ảnh Kinh Hoàng (The Conjuring, 2013) – Vũ trụ hóa năng lực kể chuyện
Ám Ảnh Kinh Hoàng (2013) đánh dấu bước chuyển từ “phim lẻ” sang “vũ trụ”. Dựa trên vụ án của Ed – Lorraine Warren, Wan áp dụng cấu trúc điều tra – đối đầu – trừ tà hết sức mạch lạc, song song phát triển nhân vật và cảm xúc gia đình. Điều làm nên sức bền của thương hiệu không chỉ là quỷ dữ, mà là nhịp kể chuyện đặt con người – mối quan hệ – lựa chọn đạo đức ở trung tâm. Thành công mở đường cho Ám Ảnh Kinh Hoàng 2 (2016) và loạt ngoại truyện, nơi Wan nhiều lần lui về vai trò nhà sản xuất nhưng vẫn giữ bàn tay định hướng thẩm mỹ.
Các nhánh spin-off: Annabelle và Ác Quỷ Ma Sơ – khi biểu tượng thay cho “quỷ thành lời”
Những hình tượng như con búp bê Annabelle hay ác thể Valak trong Ác Quỷ Ma Sơ (The Nun, 2018) chứng minh một nguyên tắc thương hiệu: quỷ dữ phải “nhìn thấy” được dưới dạng biểu tượng, để nỗi sợ đi thẳng vào ký ức thị giác. Từ Annabelle 2: Tạo Vật Quỷ Dữ (2017) đến Annabelle: Ác Quỷ Trở Về (2019), rồi Ác Quỷ Ma Sơ II (2023), các biểu tượng này tiếp tục “vận hành” trong cấu trúc kịch bản dựa trên luật lệ siêu hình đã được vũ trụ thiết lập ở các phần chính truyện. Chuỗi phim duy trì tính nhận diện đồng nhất: bảng màu lạnh, âm thanh có độ nén cao, nhịp cắt dựng kiểm soát điểm rơi hù dọa.
Furious 7 (Fast & Furious 7, 2015): Kiểm soát đại cảnh, không đánh mất nhịp cảm xúc
Khi chuyển sang Fast & Furious 7 (2015), Wan không đơn thuần “đổi thể loại” mà nâng cấp kỹ năng điều phối nhịp – lần này với quy mô hành động đa địa điểm, đa tuyến. Các trường đoạn như “nhào xe giữa không trung” hay “truy đuổi cao tầng” giữ được dấu ấn mỹ học của Wan: đặt khán giả ở vị trí cơ thể – cảm giác – lực va, giúp người xem “cảm” được tốc độ chứ không chỉ “nhìn” tốc độ. Song hành cùng kỹ thuật, phim vẫn dành chỗ cho cảm xúc chia tay, chứng minh Wan có thể nối kết nhịp tim của đại cảnh với nhịp tim của nhân vật.
Aquaman (2018) – Aquaman và Vương Quốc Thất Lạc (2023): Hội họa dưới nước và nhịp cổ tích
DC mở cánh cửa đại dương, và Wan đưa vào đó một bảng màu “rực – sâu – sáng”. Aquaman (2018) cho thấy tư duy khung hình như tranh minh họa, mỗi khung là một bảng bố cục rõ đường dẫn thị giác. Những quái vực dưới nước, trận chiến quy mô giữa các bộ tộc hải giới, được đưa vào nhịp kể cổ tích – phiêu lưu, giúp đại cảnh không rối mắt. Aquaman và Vương Quốc Thất Lạc (2023) tiếp tục tinh chỉnh điểm mạnh này: thế giới quan có trật tự, nhân vật có động lực, hành động có điểm rơi cảm xúc.
Hiện Thân Tà Ác (Malignant, 2021): Thử nghiệm hình thức trong khung thể loại
Với Hiện Thân Tà Ác (Malignant, 2021), Wan thử nghiệm một “tay lái” khác: lai ghép giallo – slasher – siêu nhiên, kết hợp dàn dựng hành động-võ thuật trong không gian hẹp với cú twist mạnh. Malignant không phải là bản kinh dị “an toàn”; nó cho thấy Wan sẵn sàng đánh đổi tính phổ quát để mở rộng biên thẩm mỹ. Ở đây, máy quay và dàn dựng chuyển động (các cú oners, góc nhìn “bò” qua trần nhà) trở thành nhân vật thứ ba kể chuyện.
Nhà sản xuất mát tay: M3GAN, Bơi Đêm, Mortal Kombat: Cuộc Chiến Sinh Tử
Trong vai trò nhà sản xuất với Atomic Monster, Wan hậu thuẫn những dự án biết “nói ngắn – đánh trúng”. M3GAN (2023) tận dụng hình tượng búp bê AI để kể một câu chuyện cảnh báo công nghệ mà vẫn duy trì tính giải trí đại chúng. Bơi Đêm (Night Swim, 2024) đẩy một nỗi sợ hàng ngày (bể bơi sau nhà) thành ác mộng siêu nhiên có luật lệ rõ ràng. Ở Mortal Kombat: Cuộc Chiến Sinh Tử (2021), Wan đứng phía sau việc dựng nên một mỹ học bạo liệt gần game nhưng vẫn là điện ảnh, ưu tiên cảm giác va đập – nhịp phân cảnh.
Hệ phương pháp: âm thanh – không gian – luật lệ
Ba trụ cột trong “hệ thống Wan”:
- Âm thanh như lưỡi dao: Wan đặt âm thanh như một “cú cắt” trong không khí – chứ không chỉ là nền đỡ hình ảnh. Sự im lặng có thời lượng, rồi tiếng “bật” bất ngờ, tạo nên hiệu ứng sinh lý học nơi người xem.
- Không gian như bẫy: từ căn phòng trong Lưỡi Cưa, ngôi nhà trong Quỷ Quyệt, tu viện trong Ác Quỷ Ma Sơ, đến cung điện Atlanna trong Aquaman, Wan thiết kế không gian vừa là bối cảnh vừa là công cụ kể chuyện. Mỗi cánh cửa, hành lang, góc tối… đều có chức năng kịch.
- Luật lệ như dây đai an toàn: vũ trụ siêu nhiên của Wan luôn có quy tắc (Cõi Vô Định có “cửa”, vật quỷ ám có “giá”, nghi lễ có “quy trình”). Nhờ đó, người xem “chơi” được với phim: đoán – sợ – giải tỏa một cách có lý.
Định vị thương hiệu qua biểu tượng
Wan hiểu sức mạnh của ký hiệu thị giác. Áo đen, nụ cười và mũ trùm của Valak; đôi mắt rỗng và mái tóc của Gabriel trong Hiện Thân Tà Ác; mái tóc ướt và ánh đèn hồ nước trong Bơi Đêm; hay bộ giáp – cây đinh ba của Arthur Curry trong Aquaman. Biểu tượng giúp nỗi sợ – hoặc sự phấn khích – tồn tại sau rạp chiếu. Đi từ kinh dị sang siêu anh hùng, Wan vẫn duy trì nguyên tắc này như một “logo” mỹ học.
Nhịp dựng: từ hù dọa đến hành động
Kể cả khi nâng cấp sang đại cảnh hành động (Furious 7, Aquaman), Wan không đánh mất nhịp dựng “đúng phách” của kinh dị: set-up – fake scare – release – đỉnh. Các cảnh rượt đuổi xe hay giao chiến dưới nước vẫn tuân thủ quy luật chuẩn bị – triển khai – kết. Sự nhất quán về nhịp dựng giúp Wan chuyển thể loại mà không “rơi nhịp”.
Cộng tác: biên kịch – nhạc – quay phim
Wan thường cộng tác với những gương mặt hiểu “ngôn ngữ Wan”: biên kịch biết tiết kiệm lời thoại, ưu tiên hành động; nhà soạn nhạc “đặt nốt” như đặt bẫy; quay phim biết kiến trúc khung hình “thở” cùng nhân vật. Kết quả là một chuỗi phim có DNA chung dù thay đổi tên gọi, ngôi sao, thậm chí đạo diễn (ở nhánh spin-off).
Mở rộng – sáp nhập – quản trị thương hiệu
Trên bình diện vận hành, Atomic Monster của Wan cho thấy một tư duy quản trị thương hiệu: phát triển dự án trong vùng giá trị cốt lõi (nỗi sợ có luật; hình tượng có ký hiệu), mỗi phim là một “sản phẩm tối giản” với USP rõ ràng. Cách tổ chức này tạo nên độ phủ ổn định của các bản kinh dị kinh phí vừa và nhỏ, đồng thời giữ chỗ để Wan quay lại ghế đạo diễn những dự án “mạo hiểm” hơn khi cần.
Các tuyến thể loại song hành
- Kinh dị siêu nhiên: Quỷ Quyệt, Ám Ảnh Kinh Hoàng và các nhánh.
- Kinh dị lai hành động: Hiện Thân Tà Ác – nơi dàn dựng thân – võ thuật hòa vào kinh dị.
- Hành động – siêu anh hùng: Furious 7, Aquaman – nhấn vào tính vật lý của đại cảnh.
- Nhà sản xuất: M3GAN, Bơi Đêm, Mortal Kombat: Cuộc Chiến Sinh Tử – tối ưu hóa khái niệm, khuôn phim gọn.
Tại sao công thức Wan hiệu quả với khán giả đại chúng?
Thứ nhất, nỗi sợ có trật tự: người xem hiểu luật chơi, vì thế được “tham gia” vào cuộc rượt đuổi. Thứ hai, cú hù có nền tảng cảm xúc: một cái nắm tay của vợ chồng Warren, một lựa chọn của người mẹ trong Quỷ Quyệt, một tình huynh đệ trong Furious 7 – tất cả nâng đỡ cú hù dọa. Thứ ba, hình ảnh có tính biểu tượng: dễ nhớ, dễ lan, dễ tái sử dụng ở các phần tiếp theo. Cuối cùng, nhịp điệu có kỷ luật: Wan biết lúc nào phải “nín”, lúc nào phải “nổ”.
Rủi ro – phần thưởng của sự thử nghiệm
Không phải thử nghiệm nào cũng đồng thuận số đông, nhưng Wan chấp nhận rủi ro thẩm mỹ để tránh “đứng yên”. Từ Hiện Thân Tà Ác đến cách ông lái nhịp Aquaman 2 theo hướng phiêu lưu – gia đình, triết lý sản xuất của Wan kiên định: mỗi dự án phải hoặc mở rộng kỹ thuật, hoặc mở rộng cảm xúc, nếu tốt nhất là làm cả hai.
Di sản ở thời điểm hiện tại
Sau Lưỡi Cưa và Quỷ Quyệt, “cách Wan” đã trở thành ngôn ngữ học đường cho một thế hệ đạo diễn trẻ: tôn trọng âm thanh như nhân vật, dùng ánh sáng làm biên giới siêu hình, đặt luật lệ trước rồi mới “biểu diễn” kỹ xảo. Trong phạm vi đại chúng, Wan cho thấy kinh dị không cần đắt đỏ để hiệu quả; và bom tấn không cần ồn ào để xúc động.
Nhìn về phía trước: cân bằng hai dòng chảy
Vị trí của Wan hiện nay là điểm cân bằng giữa hai dòng chảy: chuỗi kinh dị có ngân sách vừa – nhỏ nhưng lợi nhuận cao, và những dự án hành động – siêu anh hùng cần một bàn tay kể chuyện biết “giữ nhịp”. Ở cả hai, công cụ không đổi vẫn là: luật lệ rõ ràng, biểu tượng mạnh, nhịp dựng biết tôn trọng nhịp tim người xem.
Một hệ thống cho nỗi sợ—và cho đại cảnh
Tổng kết lại, “hệ thống James Wan” là một bộ máy gồm âm thanh – không gian – luật lệ – biểu tượng – nhịp dựng, được vận hành vì khán giả chứ không vì phô diễn. Ông làm kinh dị như một kỹ sư – đo đếm sợ hãi; làm bom tấn như một kiến trúc sư – dựng kết cấu choáng ngợp, và làm nhà sản xuất như một người quản trị thương hiệu – bảo toàn DNA, mở rộng biên độ. Từ Lưỡi Cưa, Quỷ Quyệt, Ám Ảnh Kinh Hoàng đến Fast & Furious 7, Aquaman hay các dự án do Atomic Monster hậu thuẫn như M3GAN, Bơi Đêm, James Wan đã chứng minh: nỗi sợ và sự kỳ vĩ có thể chung một nhịp – miễn là người kể chuyện giữ được kỷ luật và lòng tôn trọng khán giả.
