Guillermo del Toro, nhà làm phim đã dạy chúng ta rằng vẻ đẹp có thể mang mang cá và sự ngây thơ đôi khi cần đến sự bất tuân để tồn tại, luôn cư ngụ trong một không gian đầy trăn trở: giao điểm giữa nỗi kinh hoàng mang tính thẩm mỹ và sự dịu dàng tột độ. Vũ trụ tự sự của ông là một lập luận không ngừng nghỉ nhằm bảo vệ những gì khiếm khuyết, bị gạt ra bên lề và những điều “sai trái” một cách huy hoàng. Đối với nhiều người, Del Toro không chỉ kể chuyện, mà ông còn vẽ nên một tấm bản đồ cảm xúc, biện minh cho sự tồn tại của những thứ mà xã hội cố gắng che giấu.
Bữa tiệc của Quái vật Không hoàn hảo: Một cái nhìn sâu sắc và thân mật
Tầm nhìn mang đậm dấu ấn cá nhân này chính là trục trung tâm của Máu của del Toro, bộ phim tài liệu được giới thiệu như tấm phim X-quang thân mật nhất về tâm lý sáng tạo của ông. Tác phẩm này không hẳn là một cuốn tiểu sử chính thống, mà giống như một cuộc thâm nhập vào cấu trúc tinh thần đã thổi hồn cho các sinh vật của ông hơn. Được đạo diễn bởi nhà làm phim người Pháp Yves Montmayeur – một nhà làm phim tài liệu dày dặn kinh nghiệm trong việc khám phá thế giới điện ảnh và đã trình chiếu tác phẩm này tại hạng mục Venice Classics – bộ phim cố tình tránh xa dòng thời gian theo trình tự niên đại. Montmayeur, với sự nghiệp kéo dài hai thập kỷ, tìm cách mang đến một “hành trình thân mật” vào vũ trụ sáng tạo, khắc họa Del Toro đơn giản chỉ “trong một khoảnh khắc của cuộc đời mình”.
Bộ phim tài liệu tập trung vào việc giải mã kiến trúc tư duy của vị đạo diễn đến từ Guadalajara. Thay vì là một tiểu sử cổ điển, phim đi sâu trực tiếp vào tâm trí đạo diễn, tập hợp những lời chứng thực từ chính Del Toro và các cộng sự thân thiết, chẳng hạn như giám đốc nghệ thuật Eugenio Caballero. Về mặt hình ảnh, bộ phim sử dụng một nguồn tư liệu xuất sắc: rất nhiều hình ảnh từ cuộc triển lãm khổng lồ En casa con mis monstruos (Ở nhà cùng những quái vật của tôi), được tổ chức tại Guadalajara vào năm 2019. Bản thân cuộc triển lãm này là một đối tượng nghiên cứu, vì nó tập trung vào nghệ thuật của những gì được coi là quái dị, không chỉ về hình dáng vật lý mà còn về “hành vi hoặc ý nghĩa”.
Bằng cách pha trộn kho lưu trữ cá nhân đồ sộ này với các cảnh quay từ những tác phẩm lớn của ông như Hellboy, Mê cung của Pan hay Người đẹp và Thủy quái, bộ phim tài liệu sử dụng bộ sưu tập như thể đó chính là cuốn tiểu sử. Cuộc triển lãm, vốn là sự tổng hợp do Del Toro giám tuyển từ tất cả các ảnh hưởng của ông (từ các vật phẩm nghệ thuật tôn giáo Mexico đến các tham chiếu về Edgar Allan Poe), cho phép bộ phim lập bản đồ phát triển tâm lý của đạo diễn mà không cần tuân theo lịch trình tuyến tính. Do đó, cấu trúc của bộ phim mô phỏng bản chất liên tưởng và phi tuyến tính trong chính trí tưởng tượng của Del Toro.
“Chúng ta phải vỡ vụn”: Triết lý nghệ thuật không cần phả hệ
Nếu có một điểm triết học xác định bản chất của vị đạo diễn người Mexico này, và được bộ phim tài liệu nắm bắt một cách quan trọng, thì đó là sự bảo vệ của ông đối với những điều “không chính xác”. Del Toro đã gây bất ngờ tại Venice với một tuyên bố trở thành luận điểm trung tâm cho nghệ thuật của mình: sự không hoàn hảo không phải là khiếm khuyết, mà là nguồn gốc cần thiết của sự sáng tạo. Nắm bắt giọng nói của đạo diễn trong một khoảnh khắc đầy thuyết phục, bộ phim nhấn mạnh lời khẳng định của ông rằng sự không hoàn hảo là một điều đáng khao khát.
Del Toro đã diễn đạt điều này một cách mạnh mẽ và pha chút hài hước đen tối: “Chúng ta có thể vỡ vụn và vẫn tạo ra nghệ thuật. Thực tế là, chúng ta phải vỡ vụn!”. Ý tưởng này vượt xa sự cho phép sai lầm đơn thuần; đó là một suy ngẫm sâu sắc về tính xác thực. Ông gợi ý rằng nghệ thuật đích thực phải sinh ra từ sự khó chịu và ma sát. Triết lý về sự khiếm khuyết này được trình bày như một sự cự tuyệt mạnh mẽ đối với những yêu cầu về sự thuần khiết hoặc hoàn hảo do các cấu trúc cứng nhắc áp đặt.
Câu hỏi tu từ mà Del Toro đưa ra đã hé lộ ý định xã hội trong công việc của ông: “Chúng ta không có chức sắc trong nhà thờ, chúng ta không phải là chính trị gia, tại sao chúng ta phải hoàn hảo?”. Bằng cách rũ bỏ nhu cầu về một “phả hệ” đạo đức hay thể chế, người nghệ sĩ tự giải phóng mình để khắc họa sự thật về con người trong những “nét thô sơ nhất”. Sự chấp nhận những lỗi lầm và sự “vỡ vụn” nội tại này kết nối trực tiếp với một trong những động lực kể chuyện lớn trong các bộ phim của ông: sự bất tuân.
Nếu trật tự được thiết lập đòi hỏi một sự hoàn hảo không thể đạt được (giáo điều, quyền lực), thì hành động ôm lấy thực tế không hoàn hảo của chính mình sẽ trở thành hành động đạo đức và nhân văn nhất. Chính sự bất tuân đã dẫn lối cho Ofelia trong Mê cung của Pan đi tìm sự thật, và chính việc chấp nhận sự hữu hạn và không hoàn hảo đã cho phép cậu bé Pinocchio của ông đạt được tính người. Thông qua việc vạch ra những điểm tương đồng này, bộ phim chứng minh rằng tác phẩm của Del Toro là một lập luận bền bỉ chống lại việc tô hồng thực tế xã hội và cảm xúc, sử dụng quái vật như một công cụ để tôn vinh phẩm giá.
Những mê cung ở Guadalajara: Dòng máu Mexico trong nỗi kinh hoàng toàn cầu
Để hiểu được nguồn gốc của niềm khao khát đối với cái Gothic và sự không hoàn hảo này, Máu của del Toro nhất thiết phải du hành đến Guadalajara. Bộ phim đi sâu vào thời thơ ấu hình thành nên con người đạo diễn, một giai đoạn được đánh dấu bằng nỗi sợ hãi trẻ thơ về cái chết. Del Toro chia sẻ trong phim cách cha mẹ để ông ở lại rạp chiếu phim từ mười giờ sáng để xem phim kinh dị, một nghi thức đã gieo mầm tình yêu sớm và sâu sắc của ông đối với thể loại này.
Mối quan hệ sớm và thực tế này với điện ảnh được thiết lập ở độ tuổi trẻ đáng ngạc nhiên. Del Toro kể lại việc ông làm bộ phim đầu tiên năm 8 tuổi, sử dụng máy quay Super 8 của cha mình. Chi tiết này nhấn mạnh rằng danh tính nhà làm phim của ông không phải là một thiên hướng muộn màng, mà là một nhu cầu biểu đạt đã xuất hiện gần như từ trong nôi. Bộ phim không chỉ truy tìm nguồn gốc kỹ thuật mà còn cả thẩm mỹ của ông. Các điểm neo đậu cho phong cách Gothic của ông được tiết lộ là mang đậm tính địa phương.
Ông thú nhận rằng niềm yêu thích phong cách Gothic bắt nguồn từ nhà thờ lớn uy nghiêm ở Guadalajara. Hơn nữa, văn hóa Mexico, với sự quen thuộc và tục thờ cúng cái chết, được xác định là một yếu tố “ăn sâu vào tinh thần của Del Toro”. Sự kết nối này tương phản với quan điểm phổ biến thường coi phim kinh dị là thuần túy dĩ Âu vi trung (lấy châu Âu làm trung tâm), chứng minh rằng Del Toro đã lọc thể loại này qua lăng kính của định mệnh và nhạc kịch Baroque Latinh, nâng tầm hình tượng Mexico lên mức ảnh hưởng quan trọng ngang hàng với những con quái vật cổ điển. Một yếu tố kể chuyện thường thấy trong các câu chuyện của ông là tình yêu dành cho các mê cung, một niềm đam mê mà đạo diễn cũng đề cập trong phim tài liệu. Theo định nghĩa, mê cung là một cấu trúc của sự tìm kiếm và bối rối, gói gọn nỗi sợ hãi và nhu cầu tìm ra con đường xuyên qua một sự hỗn loạn được nhận thức. Bằng cách kết nối các cấu trúc kể chuyện này với địa lý quê hương, bộ phim nhấn mạnh rằng “máu” của Del Toro là một sự pha trộn không thể tách rời giữa nỗi kinh hoàng toàn cầu và truyền thống Guadalajara.
Bleak House: Bộ sưu tập như một lương tâm được hiện thực hóa
Nếu thời thơ ấu của Del Toro giải thích nguồn gốc sự mê hoặc của ông, thì bộ sưu tập cá nhân của ông ở Los Angeles, được gọi là Bleak House (một cái gật đầu với Charles Dickens), là sự hiện thực hóa hữu hình của tâm trí đó. Bộ phim tài liệu sử dụng tư dinh này – vốn là một bảo tàng kỳ lạ chứa đầy hơn 600 đồ vật phản ánh nỗi ám ảnh của ông – để khám phá niềm đam mê bất tận của ông đối với những điều quái dị.
Cuộc triển lãm nổi tiếng En casa con mis monstruos, với những hình ảnh là trụ cột trực quan của bộ phim tài liệu, về bản chất là sự xuất khẩu công khai ý thức sáng tạo của ông. Bộ sưu tập mang tính chiết trung một cách có chủ ý, vì mục đích của nó là xem xét nghệ thuật của sự quái dị không chỉ ở dạng vật lý mà còn ở “hành vi hoặc ý nghĩa”. Triển lãm tiết lộ phương pháp luận của Del Toro: cách ông tiếp nhận những ảnh hưởng to lớn và xa lạ (từ Poe, Lovecraft đến Moebius) và biến đổi chúng, đặt chúng vào bối cảnh với trí tưởng tượng kỳ ảo của Mexico. Điều này bao gồm việc so sánh các thần thoại nước ngoài với nghệ thuật tôn giáo và tranh biếm họa chính trị Mexico, vốn có nguồn gốc lịch sử từ thời thuộc địa.
Sự cống hiến này cho các đồ vật của ông vượt xa việc sưu tập đơn thuần. Khi một phần kho lưu trữ của ông được đóng gói cho cuộc triển lãm tại Bảo tàng Nghệ thuật Quận Los Angeles (LACMA), đạo diễn thừa nhận cảm thấy vô cùng khó chịu và tuyên bố rằng ngôi nhà cảm thấy “trống rỗng”. Ông coi những sinh vật và tạo tác này là “bạn đồng hành” và “người chăm sóc” của mình. Chi tiết này tiết lộ một khía cạnh con người sâu sắc và dễ bị tổn thương của đạo diễn. Bleak House không chỉ là một kho chứa nghệ thuật, mà còn là một thánh địa tâm lý. Bằng cách thể hiện sự phụ thuộc về mặt cảm xúc này vào những “quái vật” của mình, bộ phim minh họa cách sưu tập trở thành một cơ chế bảo vệ chống lại sự hỗn loạn của thế giới bên ngoài. Ông là một nghệ sĩ cần xây dựng một nơi trú ẩn vật lý cho trí tưởng tượng của mình, và bộ phim ghi lại mối quan hệ mật thiết giữa người đàn ông và những sinh vật của ông.
Giải phẫu kẻ phản diện: Nỗi kinh hoàng thực sự mặc vest và thắt cà vạt
Việc khám phá tâm trí của Del Toro trong Máu của del Toro tiết lộ rằng sự mê hoặc của ông đối với quái vật luôn là một hình thức phê bình xã hội gián tiếp. Một tiền đề cơ bản trong điện ảnh của ông là các cấu trúc quyền lực và sự áp bức hệ thống mới là những kẻ phản diện thực sự, chứ không phải những sinh vật giả tưởng. Các bộ phim của ông, như Mê cung của Pan, sử dụng sự kỳ ảo như “nơi trú ẩn và hành động kháng cự” chống lại “sự áp bức và bạo lực của thế giới người lớn”.
Đạo diễn xác định nguồn gốc của quái vật hiện đại là mang tính tư tưởng. Sự tàn bạo không xuất phát từ sinh học hay siêu nhiên, mà từ “sự chắc chắn, giáo điều, sự tuân theo ý tưởng rằng có chúng ta và bọn họ”. Sự chia rẽ, đối với Del Toro, là gốc rễ của sự vô nhân đạo, và điện ảnh của ông tìm cách vạch trần quyền lực đang che đậy sự tàn ác. Trên thực tế, ông khẳng định rằng những con quái vật tàn bạo nhất ngày nay đều mặc “vest và thắt cà vạt”.
Triết lý này có được sự liên quan quan trọng đến thời đại ngày nay khi Del Toro áp dụng nó vào các vấn đề xã hội cấp bách. Trong phim tài liệu, người ta nghe ông suy ngẫm về tình trạng di cư, than thở rằng việc coi di cư là một yếu tố gây hại là điều “hoàn toàn khủng khiếp”. Ông coi quan điểm này là điên rồ, vì một quốc gia như Hoa Kỳ được “tạo ra dựa trên sự di cư”. Bằng cách liên kết nguyên mẫu quái vật, một sinh vật bị gạt ra bên lề và bị từ chối (như quái vật của Frankenstein), với trải nghiệm của người di cư hiện đại, Del Toro biến những phép ẩn dụ kinh dị cổ điển thành một câu chuyện ngụ ngôn chính trị tức thời về sự tha hóa và sự tàn ác của những biên giới. Bộ phim xác nhận rằng, dưới lớp vỏ bọc của sự giả tưởng đen tối, là một tác giả với cam kết nhân văn sâu sắc, người tìm kiếm sự đồng cảm ngay cả trong những nhân vật dị dạng nhất.
Màn trình diễn cuối cùng: Sự kết thúc của một chu kỳ và sự chuyển mình tiếp theo
Máu của del Toro không chỉ nhìn về quá khứ, mà còn ghi lại một bước ngoặt trong sự nghiệp. Bộ phim nắm bắt bầu không khí hợp tác và hào phóng xác định quá trình sáng tạo của ông. Del Toro, nổi tiếng với khả năng truyền cảm hứng cho các đội ngũ của mình, đã mô tả một trong những diễn viên chính của mình là người sẽ biến vai diễn thành “một bữa tiệc”, khẳng định cam kết của ông đối với một môi trường khuyến khích sự biểu cảm và hiệu suất sáng tạo cao.
Tuy nhiên, lời chứng thực mang tính tiết lộ nhất của đạo diễn là sự tự đánh giá của chính ông. Del Toro xác nhận một cách dứt khoát rằng dự án điện ảnh cuối cùng của ông đại diện cho sự kết thúc của một kỷ nguyên: “Tôi biết đó là sự kết thúc của một chu kỳ, điều đó tôi cực kỳ rõ ràng”. Theo ông, tất cả những gì ông đã thực hành và sản xuất trong ba thập kỷ đạo diễn đã đạt đến đỉnh cao trong bộ phim đó, đánh dấu một điểm khép lại trước khi một “chu kỳ mới” bắt đầu.
Tuyên bố này mang lại một sức nặng lịch sử đặc biệt cho Máu của del Toro. Bộ phim tài liệu do Montmayeur đạo diễn không chỉ trở thành một nghiên cứu điển hình về sự sáng tạo, mà còn là sự hồi tưởng dứt khoát về triết lý, những ảnh hưởng và phương pháp luận đã định hình nên Guillermo del Toro của giai đoạn đầu: người đàn ông đứng sau Mê cung của Pan, Người đẹp và Thủy quái và phim hoạt hình Pinocchio. Bằng cách ghi lại ý thức sáng tạo ngay khi người nghệ sĩ tuyên bố đóng lại giai đoạn thẩm mỹ thống trị của mình, bộ phim đóng vai trò như một biên niên sử thiết yếu về dòng “máu” đã thúc đẩy ba thập kỷ giả tưởng này. Do đó, tác phẩm của Montmayeur là một sự kết thúc và một lời tạm biệt, một tấm bản đồ chi tiết về con đường đã đi qua trước khi sự biến đổi nghệ thuật tiếp theo diễn ra.
Hẹn gặp trên Netflix
Hãy chuẩn bị sẵn sàng để bước vào tâm trí dịu dàng và đáng sợ nhất của điện ảnh đương đại, vì hành trình thân mật trong Máu của del Toro sẽ ra mắt trên Netflix vào ngày 21 tháng 11.
